Α Φ Ε Σ Μ Ο Σ ή Σ Μ Η Ν Ο Υ Ρ Γ Ι Α

Βασιλικό κελλί αφεσμού
Ο αφεσμός είναι ο φυσιολογικός τρόπος πολλαπλασιασμού των μελισσών. Όταν μια αποικία μεγαλώσει σε ένα επίπεδο όπου η αφθονία των διαθέσιμων πόρων και χώρου λιγοστεύουν, τότε οι εργάτριες αρχίζουν την κατασκευή βασιλικών κελλιών. Τα βασιλικά κελλιά βρίσκονται συνήθως στις άκρες των κηρήθρων.
Μερικές ημέρες πριν η παρθένα βασίλισσα βγεί από το βασιλικό κελλί, η γηραιά πλέον βασίλισσα της αποικίας, εγκαταλείπει την κυψέλη ακολουθούμενη από τμήμα εργατριών και κηφήνων. Όλο αυτό το σμήνος που δημιουργείται πετάει συγκεντρωμένο και μαζεύεται σε κοντινό πρόχειρο σημείο, το οποίο μπορεί να είναι ένα κλαδί δέντρου, τοίχος, καμινάδα κλπ. Το σμήνος μαζεύεται γύρω από την βασίλισσα σε μια μπάλα. Ανιχνευτές εργάτριες απομακρύνονται ψάχνοντας για κατάλληλη τοποθεσία για την επανεγκατάσταση νέας αποικίας. Σε μερικές ημέρες (1-2 ) η τοποθεσία θα βρεθεί και όλο το σμήνος εγκαταλείπει τη πρόχειρη θέση του και εγαθίσταται στη νέα αποικία.
Στην παλιά τώρα αποικία, η πρώτη παρθένα βασίλισσα που θα εξέλθει από το κελλί της, θα ψάξει να βρεί αν υπάρχουν και άλλα βασιλικά κελλιά και θα τα καταστρέψει. Αν συμβεί να εξέλθουν ταυτόχρονα πάνω από 1 παρθένα βασίλισσα από τα κελλιά, θα αγωνισθούν για την επικράτηση μόνο μίας ενώ οι άλλες θα πεθάνουν.
Μερικές φορές και αν η αποικία ακόμη έχει μεγάλο πληθυσμό, η πρώτη βασίλισσα που θα βγεί θα εγκαταείψει και αυτή με τη σειρά της την αποικία μαζί με άλλο ένα τμήμα των εργατριών και κηφηνών, αντί να επιδοθεί σε καταστροφή των υπόλοιπων βασιλικών κελλιών. Έτσι έχουμε και δεύτερο αφεσμό ο οποίος συνήθως είναι μικρότερος από τον πρώτο και η βασίλισσα είναι παρθένα. Υπάρχουν και περιπτώσεις όπου γίνονται ακόμη και τρείς αφεσμοί από την ίδια αποικία, οι οποίοι βέβαια αποδυναμώνουν την παλιά αποικία.
Βασιλικά κελλιά αντικατάστασης
Συχνά γίνεται αντικατάσταση της γηραιάς βασίλισσας χωρίς αφεσμό. Όταν πλέον η γηραιά βασίλισσα δεν μπορεί να ακολουθήσει τον ρυθμό αύξησης του πληθυσμού και δεν γεννά ικανοποιητικά, οι εργάτριες αρχίζουν να κατασκευάζουν βασιλικά κελλιά. Αυτά τα κελλιά αντικατάστασης βρίσκονται στην επιφάνεια της κηρήθρας.
Η παλιά βασίλισσα δεν εγκαταλείπει τότε την κυψέλη. Η νέα βασίλισσα πετάει για την γονιμοποίηση και γυρίζοντας στην κυψέλη αρχίζει να γεννά. Δεν είναι λοιπόν παράξενο τότε να βρεθούν και οι δύο βασίλισσες την ίδια περίοδο στην κυψέλη γιατί δεν υπάρχει κανένας ανταγωνισμός μεταξύ τους. Η παλιά βασίλισσα αναγνωρίζεται από τα πολύ φθαρμένα φτερά της και την αποψιλωμένη από τρίχες κοιλιά της. Η γηραιά βασίλισσα πεθαίνει πολύ σύντομα, μετά από λίγες ημέρες αφ'ότου η νέα βασίλισσα αρχίσει να γεννά.
ΣΥΛΛΗΨΗ ΑΦΕΣΜΟY
Η σμηνουργία μπορεί να γίνει η αιτία για την πλήρη αποδυνάμωση της αποικίας και για τον λόγο αυτό ο μελισσοκόμος σε όλη την διάρκεια των μηνών από Φεβρουάριο έως και τον Μάϊο, πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός στις συχνές επιθεωρήσεις του, ώστε με τους κατάλληλους χειρισμούς να αποφύγει την σμηνουργία. Οι σημαντικότεροι χειρισμοί για τον σκοπό αυτό, συμπίπτουν και με την προσπάθειά μας να αυξηθεί ο πληθυσμός της αποικίας χωρίς να έχουμε τις απώλειες της σμηνουργίας. Παρ'όλα αυτά υπάρχουν μελέτες που αποδεικνύουν οτι η τάση για σμηνουργία υπάρχει στα γονίδια της βασίλισσας και των κηφήνων φυσικά ορισμένων αποικιών και τότε αυτά θα σμηνουργήσουν ότι και να κάνουμε. Οι επαγγελματίες μελισσοκόμοι έχουν στη διάθεσή τους ώρες και χρόνο για να εφαρμόσουν πολλά "αντίμετρα" για την αποφυγή σμηνουργίας όπως επιλογή κατάλληλης βασίλισσας κλπ. Ο ερασιτέχνης όμως με τον περιορισμένο χρόνο και μέσα θα πρέπει να αρκεστεί στην έγκαιρη διαπίστωση των βασιλικών κελλιών σμηνουργίας με τις συχνές επιθεωρήσεις και την παροχή αρκετού χώρου - κηρήθρες για χτίσιμο - στο μελίσσι.
Η σύλληψη ενός "τσαμπιού" σμηνουργίας από ένα κλαδί, (φωτο) μπορεί να εύκολη υπόθεση αλλά και μερικές φορές δύσκολη. Αν είναι σε χαμηλό ύψος και κάτω από την μπάλλα των μελισσών δεν υπάρχει σημαντικό εμπόδιο, είναι εύκολο. Τοποθετούμε μία κυψέλη με 3-4 πλαίσια κεριού και κλειστή την είσοδο κάτω ακριβώς από το κλαδί με την μπάλλα και τινάζουμε δυνατά το κλαδί. Η μπάλλα θα πέσει μέσα στην κυψέλη και μάλλον και η βασίλισσα που θα βρίσκεται στο κέντρο περίπου της μπάλλας. Κλείνουμε το καπάκι της κυψέλης και την αφήνουμε για λίγα λεπτά κάτω από το κλαδί ώστε οι μέλισσες να αρχίσουν να σκαρφαλώνουν στα πλάισια προς τα πάνω που είναι και η φυσική τους τάση. Ανοίγουμε πάλι το καπάκι, γεμίζουμε με κενά πλαίσια όλο τον χώρο της κυψέλης ώστε να μην μετακινηθούν αυτά με τα κεριά κατά την μεταφορά της και την ξανακλείνουμε . Ανοίγουμε κατόπιν την είσοδο και αφήνουμε εκεί την κυψέλη έως το βράδυ, ώστε όλες οι μέλισσες που πετούν γύρω ή λείπουν για ανίχνευση να μπούν μέσα προσελκυόμενες από τις φερομόνες της βασίλισσας.
Το βάδυ θα μεταφερθεί η κυψέλη στην μόνιμη θέση της και από την επομένη, αφού θα αφαιρέσουμε τα άδεια πλαίσια θα αρχίσουμε το δυναμωτικό τάϊσμα με ζαχαρόνερο 1+1 για λίγες ημέρες. Οι νέα αποικία από σμηνουργία έχει την τάση να χτίζει πολύ γρήγορα και υποβοηθούμενη από τα τάϊσμα ακόμη γρηγορότερα. Έτσι στις πρώτες επιθεωρήσεις μας θα πρέπει αφού διαπιστώσουμε τον πραγματικό όγκο του πληθυσμού, να τους δώσουμε αρκετά πλαίσια με κερί για χτίσιμο. Σε λίγες ημέρες θα πρέπει να διαπιστώσουμε και αν η βασίλισσα έχει αρχίσει να γεννά.
Αν το τσαμπί του αφεσμού είναι σε κλαδί το οποίο έχει από κάτω του άλλα πυκνά κλαδιά, τότε θα πρέπει αν είναι λίγα να τα κόψουμε με το κλαδευτήρι ώστε να μην εμποδίσουν την μπάλλα να πέσει κατακόρυφα με το τίναγμα χωρίς να διαλύσει. Αν αυτό δεν γίνεται λόγω του οτι τα κλαδιά είτε είναι πολλά είτε πολύ χοντρά, τότε μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ένα καλάθι. Τοποθετώντας το καλάθι ανεστραμένο πάνω ακριβώς από το κλαδί με το τσαμπί του αφεσμού και καπνίζοντας προοδευτικά τις μέλισσες από κάτω, αυτές θα υποχωρήσουν σιγά-σιγά σε σφιχτή διάταξη προς το σκοτεινό και πιο πάνω εσωτερικό του καλαθιού. Όταν όλη σχεδόν η μπάλλα ή το κύριο σφιχτό μέρος της είναι πλέον μέσα στο καλάθι, τότε με γρήγορες κινήσεις θα κατεβάσουμε το καλάθι και θα το τινάξουμε απότομα και δυνατά μέσα στην έτοιμη κυψέλη. Τα υπόλοιπα όπως πιο πάνω.
Αν ο αφεσμός είναι σε τοίχο που είναι και η πιο δύσκολη για ερασιτέχνη περίπτωση, τότε μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ένα πλαίσιο με κερί σαν ένα είδος "φαρασιού". Με προσοχή το τοποθετούμε πάνω από την άκρη της μάζας και σε γωνία με το τοίχο. Καπνίζουμε ελαφρά την μάζα των μελισσών από κάτω και αυτές μάλλον θα υποχωρήσουν προς τα πάνω ανεβαίνοντας στο πλαίσιο. Όταν το πλαίσιο έχει αρκετές, το τινάζουμε στην κυψέλη που έχουμε στα πόδια μας και επαναλαμβάνουμε συνεχώς την ίδια διαδικασία έως ότου το μεγαλύτερο μέρος της μάζας είναι μέσα. Αν τύχει (πολύ δύσκολα όμως) και δούμε την βασίλισσα και καταφέρουμε να την βάλουμε μέσα, τότε θα σταματήσουμε, θα κλείσουμε το καπάκι και θα ανοίξουμε την είσοδο περιμένοντας τα υπόλοιπα να γίνουν όπως πιο πάνω.
Υπάρχουν φυσικά και άλλες πολλές περιπτώσεις όπως πχ. να είναι πολύ ψηλά στο δέντρο όπου χρησιμοποιείται ένας ειδικός σάκκος υφασμάτινος με δύο ανοίγματα, ένα πάνω και ένα κάτω που κλείνουν με σχοινί. Ρίχνουν την μπάλλα μέσα στο σάκκο και μετά μεταφέρεται στην κυψέλη.
Κατά την διάρκεια των μηνών της σμηνουργίας, καλό είναι να υπάρχει μια έδεια κυψέλη στο μελισσοκομείο τουλάχιστον 50 μ. μακρύτερα από τις κυψέλες. Στο εσωτερικό της τοποθετούνται μερικά πλαίσια με κερί και φύλλα από αρωματικά μελισσοτροφικά φυτά, εσπεριδοειδή κλπ. Η κυψέλη πρέπει να είναι τοποθετημένη υψηλότερα από το έδαφος, τουλάχιστον ένα μέτρο. Πολλές φορές με αυτόν τον τρόπο έχουμε έναν αφεσμό σε αυτή την κυψέλη, αλλά αυτό δε είναι καθόλου σίγουρο!
Ε Π Ι Θ Ε Ω Ρ Η Σ Η
Στο κεφάλαιο αυτό θα μιλήσουμε για τις απαραίτητες εργασίες που πρέπει να γίνονται στο ερασιτεχνικό μελισσοκομείο, γιατί ότι αφορά τους επαγγελματίες ανήκει σε άλλη κατηγορία, μια και αυτοί έχουν την μελισσοκομία ως ένα παραγωγικό και βιοποριστικό παράγοντα της ζωής τους και έτσι η εκμετάλευση των μελισσών γίνεται σε πλήρη και σταθερή βάση χωρίς συναισθηματισμούς και πολλά λάθη. Φυσικά λάθη δεν πρέπει να κάνουν και οι ερασιτέχνες και το "online" βιβλίο αυτό, έχει αυτό τον σκοπό.
Ας υποθέσουμε λοιπόν ότι πρώτα προετοιμαστήκαμε κατάλληλα, δηλαδή, διαβάσαμε με προσοχή όλα τα προηγούμενα κεφάλαια και ιδιαίτερα αυτό περί της βιολογίας της μέλισσας, προμηθευτήκαμε όλο τον απαιτούμενο βασικό εξοπλισμό, στολή, γάντια, καπνιστήρι, ξύστρα και βούρτσα. Κατόπιν προμηθευτήκαμε το πρώτο μελίσσι μας ή κυψέλες μας. Καλό είναι να αρχίσουμε με μία ή το πολύ τρείς κυψέλες και βλέποντας θα προχωρήσουμε γιατί οι εργασίες είναι πολλές και απαιτούν χρόνο που ίσως δεν υπάρχει.
Οι νέες κυψέλες - αποικίες θα πρέπει να έχουν νέα βασίλισσα ολίγων ημερών ή μηνών, ώστε να έχουμε αρκετό χρόνο να αποκτήσουμε την εμπειρία της διαχείρισής τους. Εγκαταστήσαμε τις κυψέλες στην τοποθεσία που επιλέξαμε με βάση την τοπογραφία, την εύκολη πρόσβαση και το σπουδαιότερο την σχετική ανθοφορία της περιοχής την οποία έχουμε διαπιστώσει από προηγούμενες επισκέψεις. Να σημειώσουμε οτι δεν είναι επιτρεπτό να εγκαταστήσουμε κυψέλες σε περιοχή που υπάρχουν ήδη κυψέλες άλλων μελισσοκόμων, τουλάχιστον οχι κοντύτερα των 3 χιλιομέτρων.
Οι κυψέλες πρέπει να μην εφάπτονται απ'ευθείας στο έδαφος, αλλά να είναι σε κάποια βάση, από πέτρες ή άλλο υλικό. Η καλύτερη λύση είναι τα μεγάλα τούβλα, προσφέρουν εύκολα επίπεδη επιφάνεια και κρατάνε πολύ χρόνο. Η είσοδος των μελισσών πρέπει να έχει νότιο ή νοτιοδυτικό προσανατολισμό για την προστασία της αποικίας από τις άσχημες καιρικές συνθήκες. Πίσω από τις κυψέλες πρέπει να αφήσουμε κάποιο χώρο με πλάτος τουλάχιστον ένα μέτρο για την μετακίνησή μας και αυτό γιατί πάντοτε όλες οι επιθεωρήσεις γίνονται με το σώμα μας πίσω από την είσοδο της κυψέλης. Αν όλα έχουν γίνει σωστά, γρήγορα θα έλθει η στιγμή της πρώτης επιθεώρησης. Οι εργασίες της επιθεώρησης είναι διαφορετικές για κάθε εποχή και αργότερα θα εξετάσουμε μία προς μία τις εποχικές επιθεωρήσεις. Προς το παρόν πρέπει να μάθουμε τι είναι μια επιθεώρηση, τι πρέπει να ψάχνουμε και τι πρέπει να κάνουμε ανάλογα με τα ευρήματα στην κυψέλη.

Επιθεώρηση είναι η επίσκεψη στο μελισσοκομείο, η καλή παρατήρηση της δραστηριότητας στην είσοδο της κυψέλης και τέλος το άνοιγμα της κυψέλης. Κάθε παρατήρησή μας έξω ή μέσα στη κυψέλη πρέπει να καταγράφεται επί τόπου πρόχειρα, γι'αυτό το μολύβι και το σημειωματάριο δεν πρέπει να λείπουν από την τσέπη μας. Ας υποθέσουμε επίσης οτι είμαστε σε εποχή δραστηριότητας, δηλαδή τους μήνες από τέλος Ιανουαρίου έως το τέλος του Οκτώβρη, ανάλογα με την περιοχή του μελισσοκομείου.
Η πρώτη λοιπόν σημείωση θα είναι τι συμβαίνει έξω από την κυψέλη, αν η δραστηριότητα είναι φυσιολογική που σημαίνει ότι μέλισσες μπαίνουν και άλλες βγαίνουν συνεχώς από την θυρίδα εξόδου, ή υπάρχει κάποια και πόση αναστάτωση, αν δηλαδή μεγάλος αριθμός μελισσών βρίσκεται στην είσοδο, περπατούν στα τοιχώματα, ή πετούν γύρω και κοντά στην κυψέλη συνεχώς. Αν δεν είναι φυσιολογική δραστηριότητα, θα προχωρήσουμε σε πιο επισταμένη έρευνα κατά την εσωτερική επιθεώρηση της κυψέλης. Και αυτό γιατί πρέπει να διαπιστώσουμε την αιτία της αναστάτωσης, που μπορεί να είναι επικείμενος αφεσμός, ασθένεια, παρόν κάποιος εχθρός της μέλισσας, κλπ.
Συνεχίζοντας για το άνοιγμα της κυψέλης, ανάβουμε το καπνιστήρι, (Πληροφορίες) φοράμε όλα τα προστατευτικά της στολής και πλησιάζοντας στο πίσω μέρος της κυψέλης, φυσάμε με το καπνιστήρι 2-3 φορές στα ανοίγματα (παραθυράκια) του καπακιού της κυψέλης. Αυτό το ελαφρό κάπνισμα έχει σαν αποτέλεσμα να ειδοποιηθούν οι μέλισσες ότι έπεται επιθεώρηση. Αυτό βέβαια θα συμβαίνει μετά από μια περίοδο όπου οι επιθεωρήσεις θα είναι σε τακτικά διαστήματα ανά 7 ημέρες ή και λίγο περισσότερες. Η κανονική περιοδικότητα των επιθεωρήσεων έχει σαν αποτέλεσμα να χαραχθεί στη μνήμη των μελισσών και έτσι να γνωρίζουν τι περίπου θα συμβεί μετά από το πρώτο ελαφρό κάπνισμα. Επίσης το ίδιο κάπνισμα διώχνει τις μέλισσες από την κορυφή των πλαισίων.
Ανοίγουμε με σίγουρες κινήσεις το καπάκι, (ούτε βιαστικά ούτε πολύ αργά) και αν υπάρχουν αρκετές μέλισσες ακόμη στην κορυφή των πλαισίων, φυσάμε 2-3 φορές ακόμη ελαφρά. Να έχουμε υπ'οψη ότι πολύς καπνός είναι εν δυνάμει επικίνδυνος για την ζωή των μελισσών μας. Αν όλα εξελίσσονται ομαλά, οι μέλισσες θα υποχωρήσουν στο εσωτερικό των πλαισίων και τότε με την ξύστρα (Πληροφορίες) θα ανοίξουμε ελαφρά το πρώτο πλαίσιο στην άκρη της κυψέλης που θα επιθεωρήσουμε ώστε να ξεκολήσει από τα υπόλοιπα. Το ίδιο θα γίνεται και σε κάθε ένα επόμενο πλαίσιο. Τραβώντας ελαφρά και σταθερά το πλαίσιο προς τα πάνω, όταν ελευθερωθεί το κρατάμε πάντα πάνω από την ανοικτή κυψέλη και αρχίζουμε να εξετάζουμε το περιεχόμενό του και από τις δύο πλευρές.
Τα κτισμένα από μέλισσες πλαίσια - κηρήθρες μπορεί να περιέχουν τα παρακάτω κελλιά μόνο ή ανάμικτα με:
"ανοικτό μέλι" δηλαδή κελλιά με μέλι ασφράγιστα,
"κλειστό μέλι" σφραγισμένα (σκεπασμένα) κελλιά με μέλι,
"κελλιά γύρης" τα κελλιά της αποθηκευμένης γύρης είναι πάντα ανοικτά
"ανοικτό γόνο" ασφράγιστα κελλιά με αυγά ή κάμπιες ολίγων ημερών,
"κλειστό γόνο εργατριών" κελλιά σφραγισμένα με την επιφάνεια του καπακιού τους επίπεδη,
"κλειστό γόνο κηφήνων" κελλιά σφραγισμένα με την επιφάνεια του καπακιού τους θόλο,
"βασιλικά κελλιά αφεσμού" κωνοειδή κελλιά στην άκρη της κηρήθρας συνήθως,
"βασιλικά κελλιά αντικατάστασης" κωνοειδή κελλιά τα οποία βρίσκονται διάσπαρτα πάνω στην επιφάνεια της κηρήθρας.

Διακρίνονται στο κέντρο κλειστά κελλιά γόνου εργατριών, στο κάτω μέρος κλειστά κελλιά κηφήνων και στην περιφέρεια ανοικτά γύρης και μελιού
Η διάταξη των κηρήθρων ανάλογα με το περιεχόμενό τους σε μια κυψέλη είναι η εξής:
Στο κέντρο της κυψέλης βρίσκονται τα πλαίσια με τον κλειστό ή ανοικτό γόνο και στις άκρες τα πλαίσια όπου είναι αποθηκευμένο μέλι. Όλη αυτή η περιοχή της φωλιάς της αποικίας μέσα στην κυψέλη, ονομάζεται "γονοφωλιά".
Τους μήνες της έντονης δραστηριότητας της αποικίας, η "γονοφωλιά" δεν έχει σαφή όρια και η θερμοκρασία στο κέντρο της διατηρείται σταθερή στους +35o C. Αντιθέτως τον χειμώνα όλη η αποικία μαζεύεται γύρω από όλη αυτή την περιοχή σε σφικτό σχήμα μπάλας, τόσο μικρότερο όσο χαμηλότερη είναι η εξωτερική θερμοκρασία, στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν την σωστή θερμοκρασία για τον γόνο στο κέντρο της +20 - 30o C , ενώ στον εξωτερικό "μανδύα" της μπάλας είναι +8o C. Τότε την ονομάζουμε "μελισσόσφαιρα".

Τα πλαίσια γόνου μπορεί να έχουν στην εξωτερική περιφέρειά τους ανοικτά ή κλειστά κελλιά με μέλι, λίγο πιο μέσα κελλιά με γύρη, ακόμη πιο μέσα ανοικτά κελλιά με αυγά ή κάμπιες, στο κέντρο σφραγισμένα κελλιά εργατριών ενώ στις κάτω άκρες σφραγισμένα κελλιά κηφήνων.
Αυτή η διάταξη του χτισίματος των μελισσών, εξασφαλίζει την επάρκεια θερμοκρασίας για τον γόνο, (κέντρο) την άμεση πρόσβαση των παραμάνων εργατριών στις πηγές της τροφής που δίνουν στον γόνο και την εύκολη πρόσβαση της βασίλισσας στα άδεια καθαρισμένα κελλιά για να γεννήσει.

Σε αυτό το σημείο της επιθεώρησης, αναδεικνύεται η μεγάλη χρησιμότητα των γνώσεών μας γύρω από τον βιολογικό κύκλο της μέλισσας που πρέπει οποσδήποτε σχεδόν να αποστηθίσουμε. Οι χρόνοι ζωής των τάξεων, οι χρόνοι εκκόλαψης των αυγών, της κάμπιας, της χρυσαλλίδας και ο τρόπος κατασκευής των κελλιών των εργατριών, των κηφήνων και της βασίλισσας είναι τα ευρήματα μιας επιθεώρησης. Ανάλογα λοιπόν με αυτά τα ευρήματα είναι και οι χειρισμοί που εμείς πρέπει να κάνουμε. Το πλήθος των χτισμένων κηρήθρων, το πλήθος και η "ταυτότητα" των κελλιών σε κάθε κηρήθρα, θα πρέπει να μας "διηγείται" την ιστορία της εξέλιξης και της σημερινής κατάστασης της κυψέλης. Οι τακτικές λοιπόν επιθεωρήσεις και οι ανάλογες σημειώσεις μας, ξετυλίγουν αυτό το κουβάρι της ζωής της αποικίας.